ÎMÂ-YI TÖREHÂT-I BÜLDÂNÂN
OSMANLI BELDELERİNİN TÖRELERİ
Osmanlı edebî literatüründe seyahatname ve tarihî coğrafya tarzı eserlere, diğer türlere göre çok daha az rastlandığı bilinen bir gerçektir. Osmanlı şehir, kasaba ve köy gibi yerleşim yerlerinin fizikî görünümleri, demografik yapısı ile sosyal ve kültürel tarihleri bakımından önemli bilgileri ihtiva eden bu tür eserler arasında bugüne kadar pek fazla dikkati çekmeyenlerden biri, XVIII. yüzyıl sonlarında Mehmed Hâşim tarafından kaleme alınan Îmâ-yı Törehât-ı Büldânân adlı seyahatnamedir. Adından da anlaşılacağı üzere Osmanlı beldelerinin töreleri hakkında bilgiler veren bu eser, yazarının yaşadığı dönemin Osmanlı toplumu için önemli bir kaynak özelliğini taşır.
Îmâ-yı Törehât-ı Büldânân kâtip zümresine mensup olan Mehmed Hâşim’in daha ziyade idarî ve askerî seferlerdeki görevleri esnasında seyahatleri ile ilgili topladığı bilgi ve notlar yanında, özellikle yerinde yaptığı gözlemlerine ve tespitlerine dayanır. Sadece tarihî değil, dil, edebiyat, sosyoloji, antropoloji, etnografya ve coğrafya bilimleri bakımından da zengin bilgileri ihtiva eder. Eserde Osmanlı şehir, kasaba ve beldelerinde yaşayanların, gözlemci yazarın kendine has yaklaşımları içinde, durumları anlatılmakta; her yerleşim yerinin sosyal yapısı ile cami, mescit, kilise, manastır, tekke, zaviye gibi dinî ve sosyal eserlerine işaret edilmektedir. Bilhassa çeşitli toplulukların sosyal yapılanma ve yaşayış tarzları ile dinî ve sosyal eserler çevresinde oluşan pek çok örf, âdet, gelenek ve törelerinden bahsedilmekte ve ayrıca gezilen yerlerde yetiştirilen mahsuller, üretilen mal ve eşyalar hususi ad, kavram ve kavram işaretleriyle verilmektedir. Bütün bunların yanında şehir ve kasabalara dair açıklamalar yapılırken zaman zaman başka şehir ve kasabalarla olan benzerlikler ve aykırılıklara da dikkat çekilmektedir.
Bugüne kadar araştırıcıların pek fazla dikkatini çekmeyen bu seyahatname, farklı özellikleriyle, Osmanlı beldelerinin tarihi, toplumu ve kültürel coğrafyası üzerinde yapılacak araştırmalar için önemli bir kaynak niteliğini haizdir.
